Co trzecia jednostka bankowa w Polsce to bank spółdzielczy. Banki te łącznie prowadzą 6,9 mln rachunków depozytowych klientów i zatrudniają ponad 27,9 tys. pracowników, co stanowi ponad 18 proc. ogólnego stanu zatrudnienia w sektorze bankowym. Banki spółdzielcze tradycyjnie są mocno związane z poszczególnymi regionami, w których prowadzą działalność.  Ich klientami są osoby fizyczne, firmy prywatne, a także instytucje samorządowe oraz małe i średnie przedsiębiorstwa. Banki te oferują szeroką gamę nowoczesnych usług bankowych, a klienci mają możliwość bezpłatnej realizacji wypłat gotówki w spółdzielczej sieci ponad 1500 bankomatów na terenie całego kraju. Banki spółdzielcze aktywnie uczestniczą w finansowaniu wielu projektów inwestycyjnych bezpośrednio wpływających na rozwój infrastruktury i ekonomii społecznej na terenie swojego działania. Współpracują z samorządami terytorialnymi. Wspierają kredytami inicjatywy gospodarcze środowisk lokalnych realizowane z wykorzystaniem środków Unii Europejskiej.

Banki Zrzeszające:

Historia Bankowości Spółdzielczej w Polsce

Początki spółdzielczości bankowej sięgają połowy XIX wieku. Powstanie w 1844 r. spółdzielni spożywców w Rochdale w Anglii, traktowane jako początek ruchu spółdzielczego w Europie, pociągnęło za sobą konieczność tworzenia instytucji zapewniających stały dopływ kapitałów dla drobnych przedsiębiorstw. Tylko tak mogły one konkurować z wielkimi fabrykami i firmami. Rodziła się idea finansowych instytucji kredytowych, których pierwowzorem stała się Kasa Chorych i Pogrzebowa założona w 1850 roku przez Hermana Schulze – Delitzsch, działająca jak towarzystwo pożyczek wzajemnych. Rosnące potrzeby wspierania drobnych inicjatyw gospodarczych kredytami i pożyczkami spowodowało szybką ewolucję Kasy. W 1852 r. Schulze przekształcił ją w pierwszy bank spółdzielczy - pierwowzór późniejszych niemieckich banków ludowych - „Volksbanken”. Ta forma spółdzielczości rozwijała się niezwykle dynamicznie. W 1855 r. Schulze wydał podręcznik tworzenia Banków Ludowych, natomiast w 1859 r. zainicjował pierwszy centralny związek spółdzielni (Centralne Biuro Korespondencyjne Niemieckich Towarzystw Pożyczkowych i Kredytowych). W 1864 r. powstał na terenie Niemiec pierwszy centralny bank dla spółdzielni.

Kolebką polskich banków spółdzielczych jest Wielkopolska, gdzie najszybciej rozwijała się spółdzielczość rolnicza i produkcyjna. Już w 1850 r. w Śremie powstało Towarzystwo Oszczędności i Pożyczek, które jest uważane za najstarszą spółdzielnię kredytową na ziemiach polskich. Jednak bardziej znane jest Towarzystwo Pożyczkowe dla Przemysłowców miasta Poznania, założone z inicjatywy m.in. przez Hipolita Cegielskiego i Mieczysława Łyskowskiego w 1861 r. Uznaje się to wydarzenie za początek polskich banków spółdzielczych. Do grupy najstarszych spółdzielni należą, utworzone w 1862 r. Towarzystwa Pożyczkowe w Brodnicy i Golubiu na Pomorzu. W 1871 r. powstał Związek Spółek Zarobkowych i Gospodarczych dla Wielkiego Księstwa Poznańskiego i Prus Zachodnich, który stał się centralną organizacją wszelkich rodzajów spółdzielni i kooperatyw. W 1886 r. utworzono pierwszą centralę finansową spółdzielni wielkopolskich pod nazwą Bank Związku Spółek Zarobkowych, którą kierowała Józefa Kusztelan. Organizacje te stały się  w naturalny sposób niezwykle ważnym elementem pracy organicznej oraz walki o zachowanie polskości tych ziem. Do rozwoju tych idei przyczynili się także dr Karol Marcinkowski - jeden z głównych twórców ruchu organicznikowskiego czy filozof, myśliciel, działacz narodowy - Karol Liebelt.

Nastąpił dynamiczny rozwój banków ludowych i towarzystw oszczędnościowo - pożyczkowych, które wspierały rozwój gospodarczy i podnosiły poziom życia materialnego ludności. Był to także oręż w walce o budowanie podstaw ekonomicznych bytu narodu polskiego. Zrzeszały one wszystkie warstwy i środowiska społeczne - rzemieślników, chłopów, ziemian, duchowieństwo, inteligencję. Gromadzone wkłady służyły głównie udzielaniu tanich kredytów na zakup narzędzi czy surowców. Na terenach zaboru pruskiego, do 1914 r. było ponad 220 banków spółdzielczych z ok. 140 tysiącami ich członków. Szczególną odmianą banków były spółki parcelacyjne, które kredytowały zakup ziemi. Do lat dwudziestych było ich 22 i liczyły ponad 5 tys. członków.

W Galicji pierwsze instytucje finansowe tego typu powstawały w latach sześćdziesiątych i siedemdziesiątych XIX w. Do pierwszych zalicza się: Towarzystwo Kredytowe w Brzeżanach (1864 r.), w Krakowie (1869 r.), we Lwowie (1871 r.), w Cieszynie (1873 r.). W 1874 r. utworzono we Lwowie Związek Stowarzyszeń Zarobkowych i Gospodarczych. Zapleczem finansowym Związku, była utworzona w 1909 roku Krajowa Centralna Kasa Spółek Rolniczych. Wszystkie one skupiały zamożniejszych chłopów, rzemieślników i inteligencję. Udzielaniem pożyczek wekslowych zajmowały się rzemieślnicze kasy spółdzielcze. Dr Franciszek Stefczyk zapoczątkował rozwój kas oszczędnościowo-kredytowych  tworząc pierwszą w 1890 r. w Czernichowie. Zrzeszały one uboższych chłopów i miały służyć wspieraniu głównie rozdrobnionego rolnictwa galicyjskiego. Do 1914 r. na terenie Galicji działało ok. 1500 towarzystw i spółdzielni kredytowych oraz kas oszczędnościowo-pożyczkowych liczących blisko 650 tys. członków.

W Królestwie Polskim pierwsza instytucja finansowa typ spółdzielczego powstała w 1870 r. Kasa Pożyczkowa Przemysłowców Warszawskich. Rosnące potrzeby w zakresie kredytowania i wspierania gospodarki doprowadziły do utworzenia w 1872 r. Warszawskiego Towarzystwa Wzajemnego Kredytu. Niebawem, bo już w 1873 r. powstało w Grójcu pierwsze w Kongresówce Towarzystwo Zaliczkowo-Wkładowe.

W 1903 roku w Warszawie powołano Komisję Spółdzielczą przy Towarzystwie Popierania Przemysłu i Handlu, natomiast w 1910 roku utworzony został dla spółdzielni działających na terenie Królestwa Kongresowego Bank Towarzystw Spółdzielczych. Na terenie Królestwa Polskiego, do wybuchu I wojny światowej, działało kilka kas pożyczkowych, blisko 100 towarzystw wzajemnego kredytu, 75 towarzystw oszczędnościowo - pożyczkowych oraz ponad 120 różnego rodzaju towarzystw kredytowych mniej czy bardziej zbliżonych formą do spółdzielni.

Rozwój spółdzielczości, w tym także kredytowej zahamowała I wojna światowa oraz powojenny kryzys i inflacja. Istotnym impulsem do późniejszego rozwoju stała się m.in. ustawa Prawo spółdzielcze z 1920 r. oraz ogólne ożywienie gospodarcze, jakie nastąpiło po 1925 r. Był to okres rozwoju spółdzielczości, w tym działalności pożyczkowej i kredytowej. Kryzys światowy zapoczątkowany w 1929 r. zatrzymał ten proces. Nawet po 1933 r., kiedy świat wychodził z kryzysu spółdzielcze instytucje finansowe często traciły swoje rezerwy, a powoli także i swój spółdzielczy charakter. Rozwój nastąpił po 1936 r. Liczba spółdzielni kredytowych, banków i towarzystw wzrosła 3300 w 1925 r. do ponad 5600, a liczba członków wynosiła 1515 tys. zł. Ok 70 % wszystkich spółdzielni to tzw. kasy Stefczyka. Mniej liczne, ale silniejsze ekonomicznie były banki ludowe oraz spółdzielnie kredytowe.

W latach okupacji (1939-1945) spółdzielczość polska, w ogromnej części, uległa zniszczeniu. Na terenach wcielonych do Rzeszy banki spółdzielcze uległy likwidacji. Wielu działaczy spółdzielczości bankowej zginęło z rąk okupanta. Ci, którzy pozostali przy życiu wspierali ruch oporu, pomagali rodzinom pomordowanych działaczy. Banki, które działały w Generalnym Gubernatorstwie przyjmowały spłaty kredytów w zdeprecjonowanej walucie, co znacznie pogorszyło ich sytuację ekonomiczną.

Po 1945 r. sektor spółdzielczy został poddany nacjonalizacji. Reaktywowane przedwojenne i tworzone nowe spółdzielnie zrzeszano w nowych strukturach państwowych. Okres powolnej odbudowy polskiej spółdzielczości bankowej w Polsce rozpoczął się wraz z „odwilżą” 1956 r. W 1957 r. powołano ogólnokrajowy Związek Spółdzielni Oszczędnościowo-Pożyczkowych jako centralę zrzeszanych w nim na zasadzie członkostwa spółdzielni. Funkcję centrali finansowej pełnił bank państwowy (NBP później Bank Rolny).

Lata 1975-1989 to nasilające się tendencje centralizacji zarządzania gospodarką i państwem. Reforma bankowości rozpoczęła się wejściem w życie ustawy Prawo bankowe z dnia 12 czerwca 1975 roku. Utworzono Bank Gospodarki Żywnościowej, który przejął wszystkie uprawnienia działających dotychczas instytucji spółdzielczych - kredytowych, oszczędnościowych czy pożyczkowych. Spółdzielnie zobligowane zostały do używania nazwy „bank spółdzielczy” i zrzeszania się w BGŻ. Ograniczając pewne zasady spółdzielcze rozszerzono jednocześnie zakres usług o możliwość kredytowania gospodarki nieuspołecznionej.

W 1989 r. rozpoczął się czas odradzania spółdzielczości bankowej i powrotu do mechanizmów gospodarki rynkowej. Spółdzielczość bankowa stawała się na powrót elementem samorządnego, demokratycznego społeczeństwa w kształtującym się państwie prawa.