Lustracja spółdzielcza, po dwudziestu latach przemian społeczno-gospodarczych, budzi niemałe emocje. Część środowisk politycznych uznaje ją za mało wiarygodną, wręcz koleżeńską i domaga się istotnych zmian. Propozycje zmierzają do odejścia od kontroli korporacyjnej i podporządkowania jej administracji państwowej. Nie brak również głosów przeciwnych lustracji w samym środowisku spółdzielczym. Głównym argumentem jest tu wprowadzony w ostatnim okresie obowiązek nie tylko udostępniania ale i publikowania większości informacji dotychczas dostępnych tylko dla określonych organów spółdzielni i stosownych służb.
Warto więc przypomnieć, że obowiązek poddawania się każdej spółdzielni lustracji raz na trzy lata wprowadziła już ustawa z października 1920 roku, uznawana za jedną z najlepszych regulacji spółdzielczych w ówczesnej Europie. Był to dobry początek wycofywania się państwa z bezpośredniej ingerencji w niezależne i autonomiczne podmioty jakimi były i pozostają spółdzielnie. Już wówczas uznano, że państwo nie jest w stanie wykonać lepiej tych funkcji niż samorządny, korporacyjny nadzór spółdzielczy. Państwo zachowało jednak możliwość oddziaływania na spółdzielnie poprzez Radę Spółdzielczą, która miała ówczesnym czasie charakter państwowo-spółdzielczy.
Niestety proces ten został poważnie zakłócony w okresie Polski Ludowej, kiedy to lustracja stanowiła jeden z instrumentów władczego oddziaływania na spółdzielnie. Zawracanie na tę drogę w warunkach gospodarki rynkowej i postępującego procesu demokratyzacji życia społeczno-gospodarczego jak się wydaje, nie jest dobrym pomysłem. Jednocześnie coraz większa złożoność procesów gospodarczych ogranicza zdolność większości członków do samodzielnego sprawowania funkcji kontrolnych we własnej spółdzielni. Z tego względu konieczność funkcjonowania profesjonalnego, wiarygodnego systemu kontroli działającego w imieniu i na użytek członków jest niezbędna. Odnoszą się do tych kwestii dwie z siedmiu międzynarodowych zasad spółdzielczych, których treść warto tu przypomnieć.
Zasada druga
Spółdzielnie są demokratycznymi organizacjami kontrolowanymi przez swoich członków, którzy aktywnie uczestniczą w określaniu ich polityki i podejmowaniu decyzji. Mężczyźni i kobiety pełniący funkcje przedstawicielskie z wyboru są odpowiedzialni wobec członków. W spółdzielniach szczebla podstawowego członkowie mają równe prawa głosu (jeden członek – jeden głos), zaś spółdzielnie innych szczebli również zorganizowane są w sposób demokratyczny.
Zasada czwarta
Spółdzielnie są autonomicznymi organizacjami wzajemnej pomocy kontrolowanymi przez swoich członków. Jeżeli zawierają porozumienia z innymi organizacjami, włączając w to rządy, lub pozyskują swój kapitał z zewnętrznych źródeł, to czynią to tylko na warunkach zapewniających demokratyczną kontrolę przez swoich członków oraz zachowanie swojej spółdzielczej autonomii.
Zgodnie z obowiązującym ustawodawstwem Krajowa Rada Spółdzielcza wraz ze Związkami Rewizyjnymi, poprzez system lustracji stoi na straży przestrzegania zarówno prawa jak i zasad i wartości spółdzielczych. Spółdzielnie są swego rodzaju organizacjami zaufania społecznego. To specyficzna forma aktywności społeczno-zawodowej ludzi, będąca piękną ale także bardzo użyteczną ideą. Spółdzielczość więc, jak każda idea wymaga wspierania ale także dbałości o to aby nie ulegała zniekształceniu.
Lustracja spółdzielcza stanowi zorganizowaną formę kontroli działalności spółdzielni przez jej członków. Działa w imieniu i na rzecz interesów członków. Tak jak nadzór finansowy stoi na straży bezpieczeństwa naszych depozytów tak lustracja strzeże interesów członków spółdzielni. Bada zgodność funkcjonowania spółdzielni z jej celami statutowymi, przestrzeganie prawa spółdzielczego, norm statutowych oraz respektowanie międzynarodowych zasad spółdzielczych. Lustracja bada też wypełnianie swoich obowiązków przez organy przedstawicielskie, przestrzeganie praw członków a nade wszystko efektywność wykorzystania posiadanego majątku i właściwy nad nim nadzór.
To bardzo ważne i odpowiedzialne zadanie. Jego prawidłowa realizacja w dużym stopniu decyduje o postrzeganiu spółdzielni zarówno przez jej członków jak i otoczenie zewnętrzne. Ma znaczący wpływ na wizerunek spółdzielni w opinii społecznej. Tak ważne zadanie może być właściwie wykonane tylko przez dobrze przygotowaną kadrę lustratorów. Stąd Krajowa Rada Spółdzielcza systematycznie podnosi kryteria uzyskania uprawnień lustracyjnych. Odnoszą się one zarówno do poziomu wykształcenia, cech osobowych jak i wymogów etyczno-moralnych. Od 2006 roku obowiązuje również system uzupełniania wiedzy przez osoby wykonujące zawód lustratora.
