Edward Abramowski (1868-1918) – działacz socjalistyczny, jeden z twórców PPS, związany też z ruchem anarchistycznym i wolnomularskim, zapalony spółdzielca, zwolennik oddolnej samoorganizacji społeczeństwa i powszechnego braterstwa ludzi; zajmował się także etyką, filozofią, socjologią, psychologią, a nawet parapsychologią, wykładał na Uniwersytecie Warszawskim
Choć studiował w Krakowie i w Genewie, podróżował do Francji i dla podratowania zdrowia do Szwajcarii, był jedną z barwniejszych postaci Warszawy na przełomie XIX i XX w. Żył w czasach, w których spółdzielczość stanowiła żywą ideę, z którą łączono wielkie nadzieje przebudowy społeczeństwa, wychowania nowego człowieka. Przeniósł na rodzimy grunt koncepcje pankooperatyzmu Ch. Gide’a, zmierzające do przebudowy świata poprzez likwidację państw, które zostaną zastąpione siecią dobrowolnych, współpracujących ze sobą spółdzielni i stowarzyszeń tworzących ogólnoświatową „republikę spółdzielczą”. Jego hasła powolnej i systematycznej przebudowy społeczeństwa w duchu braterstwa i poszanowania wolności znalazły na ziemiach polskich – a zwłaszcza w Królestwie – szczególny odzew, łączono je coraz powszechniej z postulatami patriotycznymi. Spółdzielnie, będące tu na początku XX w. jedną z nielicznych legalnych instytucji polskich, były według Abramowskiego i jego zwolenników nazywanych abramowszczykami, doskonałym narzędziem osiągnięcia tego celu, mogły stać się również szkołą demokracji i praktyki gospodarczej dla swych członków oraz niezależną strukturą samoorganizacji społeczeństwa, „konkurencyjną” wobec oficjalnych instytucji narzuconych przez zaborców. Abramowski zawarł swoje koncepcje w kilku fundamentalnych dla rozwoju polskiej myśli spółdzielczej pracach, były to m.in. Socjalizm a państwo (1904), w której głównie popularyzował idee Gide’a, oraz późniejszych Zasada respubliki kooperatywnej (1905-1906), Listy w sprawie zwołania pierwszych zjazdów spółdzielczych (1905), Znaczenie spółdzielczości dla demokracji (1906), Idee społeczne kooperatyzmu (1907), Kooperatywa jako sprawa wyzwolenia ludu pracującego (1912), gdzie kontynuował rozważania z pierwszej z wzmiankowanych rozpraw. W 1906 r. z jego inicjatywy, przy współpracy m.in. Stanisława Wojciechowskiego, Romualda Mielczarskiego i Rafała Radziwiłłowicza, powstało Towarzystwo Kooperatystów, skupiające wielu intelektualistów i działaczy. Stało się ono najważniejszą instytucją krzewienia „idei i praktyki kooperacji” na ziemiach polskich i głównym motorem powołania Warszawskiego Związku Stowarzyszeń Spożywczych, późniejszego „Społem”. Wszechstronnie uzdolniony E. Abramowski był nie tylko teoretykiem pankooperatyzmu. Ze względu na jego postulat zastąpienia państwa przez oddolnie organizowany ruch samorządnych zrzeszeń, jako jednego ze swoich ojców duchowych traktują go również anarchiści, uważany jest za prekursora ruchu „zielonych”, hippisów, alterglobalistów. Podkreśla się, że niezależne inicjatywy okresu PRL – jak Komitet Obrony Robotników, ruch „Solidarności” – miały również swe źródła ideowe w filozofii Abramowskiego, zaś Wydział Psychologii Uniwersytetu Warszawskiego umieścił go na liście swych najbardziej zasłużonych twórców. Zmarł na gruźlicę 21 czerwca 1918 r., nie doczekawszy odzyskania przez Polskę niepodległości; pochowany został na warszawskich Starych Powązkach, a jego grób odnowiono ze składek spółdzielców. Mimo że wywodził się z tradycji lewicy, jego poglądy – zabarwione mistycyzmem, odwołujące się do idei chrześcijaństwa, negujące władzę państwową i stawiające ponad wszystko wolność jednostki – nie znajdowały uznania w czasach PRL (choć wydano wówczas wybór jego pism), kiedy to „abramowszczyznę” przeciwstawiano jedynie słusznej „spółdzielczości klasowej”.
Dr Adam Piechowski
