Ks. Stanisław Adamski (1875-1967) – najmłodszy z wielkiej trójki słynnych wielkopolskich księży, twórców tamtejszego „systemu spółdzielczego” opartego o działalność prężnych Banków Ludowych. Niezależnie od pracy duszpasterskiej przez całe życie intensywnie działał na polu społecznym, a zwłaszcza, od 1900 r., w spółdzielczości.
Po śmierci ks. Piotra Wawrzyniaka został patronem Związku Spółek Zarobkowych i Gospodarczych w Poznaniu, którego aktywność szeroko rozwijał obejmując nią nowe typy spółdzielni. W dużym stopniu dzięki niemu Banki Ludowe i cały „wielkopolski system spółdzielczy” przetrwały trudne lata I wojny światowej; udało się zapobiec wykorzystaniu ich kapitałów na potrzeby gospodarki wojennej, a Bank Związku był nawet w stanie udzielić pomocy finansowej spółdzielniom w Królestwie, gdy całość ziem polskich po sierpniu 1915 r. znalazła się pod panowaniem państw centralnych. Tuż przed zakończeniem wojny udało się wycofać większość funduszów ulokowanych w bankach w Berlinie. W dniach 7-9 lutego 1918 r. ks. St. Adamski był jednym z organizatorów i przewodniczącym obrad I Konferencji Przewodników Polskiej Kooperacji w Lublinie – zjazdu przedstawicieli spółdzielczości wszystkich trzech zaborów, który dyskutował nad programem rozwoju tego ruchu już po przewidywanym odzyskaniu niepodległości. Po wojnie ks. Adamski kontynuował działalność w Związku Spółdzielni Rolniczych i Zarobkowo-Gospodarczych oraz w powstałej w 1924 r. Unii Związków Spółdzielczych w Polsce, obejmującej wywodzące się z tradycji Schulze-Delitzscha spółdzielnie już nie tylko z Wielkopolski, ale z całego kraju. Był członkiem Państwowej Rady Spółdzielczej. Popadając nieraz w konflikt z przedstawicielami innych nurtów minimalizował rolę ideologii spółdzielczej, a formę spółdzielczą traktował elastycznie, nie odrzucając np. możliwości przekształcania dobrze rozwiniętych spółdzielni w spółki akcyjne. Zadaniem spółdzielni miało być według niego tworzenie zrębów nowoczesnych instytucji gospodarczych w odbudowanym i rozwijającym się państwie polskim. Poza pracą na rzecz spółdzielczości ks. Adamski zajął się polityką – był naczelnikiem Komisariatu Naczelnej Rady Ludowej (rządu dzielnicowego) w okresie Powstania Wielkopolskiego, współorganizatorem wojska polskiego, posłem i senatorem z ramienia Chrześcijańskiej Demokracji, a także jednym z twórców Akcji Katolickiej i Katolickiej Agencji Prasowej. W 1930 r. został biskupem katowickim. Wysiedlony z Katowic w czasie okupacji niemieckiej, powrócił tam niezwłocznie w styczniu 1945 r. i organizował pracę duszpasterską, lecz wkrótce na skutek złego stanu zdrowia i represji ze strony komunistycznych władz musiał ograniczyć swą aktywność. Pochowany został w krypcie katowickiej katedry. Mimo iż zawsze pozostawał wierny liberalnemu modelowi spółdzielczości, głosił zarazem poglądy bliskie solidaryzmowi chrześcijańskiemu, podkreślając konieczność rozwiązywania problemów społecznych poprzez różne formy samopomocy.
Dr Adam Piechowski
