Wiele się mówiło i mówi o przedwojennym „Społem”, którego główny trzon, przynajmniej w sensie organizacyjnego centrum, stanowił Warszawski Związek Stowarzyszeń Spożywczych (WZSS). Rzadziej o organizacji pod nazwą Związek Robotniczych Stowarzyszeń Spółdzielczych, która to „Społem” również współtworzyła.
Przy okazji „odkopanego” w naszych muzealnych zbiorach zdjęcia, warto wspomnieć o tej „robotniczej” części polskiej spółdzielczości, która w roku 1919, kiedy odbył się jej pierwszy zjazd założycielski (zdjęcie ktoś błędnie datował, Zjazd odbył się w dniach 10-11 maja 1919 roku, a nie w 1920 roku), stanowiła siłę trudną do przecenienia.
Protoplastą Związku Robotniczych Stowarzyszeń Spółdzielczych (ZRSS) było "Pierwsze Robotnicze Stowarzyszenie Spożywczo-Wytwórcze", powstałe w 1906 roku. Do niego nawiązano, tworząc w tuż po odzyskaniu niepodległości ZRSS. Ten nowy związek grupujący spółdzielnie „robotnicze” szybko zyskiwał członków, zwiększając tylko w ciągu jednego, 1919 roku liczbę członków z 1357 do 4000!
Co było powodem tak dużej popularności ZRSS? Dziś można przypuszczać, że „spuchł” on na fali popychanej prądami Rewolucji 1905 roku. Przywódcy tego „robotniczego” związku chcieli odróżniać się od stołecznych działaczy i Warszawski Związku Stowarzyszeń Spożywczych Romualda Mielczarskiego uważali za „przeniknięty drobnomieszczańską myślą”.
Czy spółdzielczy ZRSS byli komunistami? Socjalistami? Na pewno nie w dzisiejszym rozumieniu tych określeń, chociaż bez wątpienia reprezentowali „socjalistyczny” nurt przedwojennej spółdzielczości, zaś w ich szeregach działali lewicowi aktywiści (na swoich sztandarach nieśli m.in. hasło poprawy socjalno-bytowych warunków pracy robotników, co też widać na naszym zdjęciu).
Ostatecznie obie organizacje wraz z kilkoma jeszcze innymi dogadały się ze sobą i na Zjeździe zjednoczeniowym w 1925 roku utworzyły Związek Spółdzielni Spożywców Rzeczypospolitej Polskiej, czyli późniejsze „Społem”.
Spółdzielcy potrafili więc dojść do porozumienia ponad podziałami, gdy chodziło o dalsze budowanie odrodzonej Ojczyzny w jej spółdzielczym wymiarze.
Dla zainteresowanych: więcej o spółdzielczości II Rzeczypospolitej warto przeczytać we wnikliwym, historycznym rysie:
