WSM powstała 95 lat temu. Od początku inicjowała modelowe rozwiązania społecznego osiedla. Korzystano z najlepszych, europejskich rozwiązań w zakresie urbanistyki i funkcjonalnego zagospodarowania powierzchni mieszkalnej. Celem było zapewnienie mieszkańcom optymalnych warunków wypoczynku, ochrony zdrowia, dostępu do kultury i opieki dla dzieci i młodzieży. Działalność „Szklanych Domów” w popularyzacji kultury sprzyjała budowaniu trwałych, lokalnych więzi. Opisuję WSM lat 1921–1957.
"Warszawska Spółdzielnia Mieszkaniowa"
Leszek PIECYK
Ruch spółdzielczy w Polsce
Pierwsze spółdzielnie budowlane powstały w Anglii na początku XIX w. Kolejnymi krajami były Szwajcaria, Stany Zjednoczone AP i Niemcy (1864). Wraz z rozwojem przemysłu i wzrostem ludności w miastach pojawił się problem dostępności do względnie tanich mieszkań.
Początki spółdzielczości mieszkaniowej w Polsce sięgają przełomu XIX i XX w. i obejmują tereny byłego zaboru pruskiego, Śląska i Galicji. W 1906 r. powstaje w Warszawie Towarzystwo Kooperatystów, które doprowadzi do powstania pierwszych spożywczych stowarzyszeń spółdzielczych. Wśród członków Towarzystwa znajdował się Stefan Żeromski. Odzyskanie niepodległości w 1918 r. stawia ogromne wyzwania przed władzami RP w wielu zaniedbanych wcześniej obszarach życia gospodarczego i społecznego.
Przeludnienie wsi jest przyczyną migracji ludności do miast w poszukiwaniu pracy i chleba. W dużych miastach przemysłowych (Łódź, Warszawa, Częstochowa) dziesiątki tysięcy bezrobotnych żyło w skrajnej biedzie i w skandalicznych warunkach sanitarnych.
W sytuacji powszechnego niedoboru, za przykładem rozwiązań zainicjowanych w krajach zachodnich, stawia się na aktywizację działań społeczności lokalnych. 29 października 1920 r. Sejm Rzeczypospolitej uchwala ustawę o spółdzielniach i określa zasady budownictwa spółdzielczego. Zarejestrowana spółdzielnia mogła ubiegać się o niskooprocentowany kredyt (na poziome 3%) ze specjalnych funduszy państwowych, sięgający ok. 90% kosztów budowy i rozłożony na 20 lat. Państwowa Rada Spółdzielcza powołana przy Ministerstwie Skarbu RP miała ułatwić współpracę środowiska spółdzielców z rządem.
Wizja tanich, atrakcyjnych „szklanych domów” naszkicowana przez Stefana Żeromskiego w „Przedwiośniu” wydaje się dostępna. Następuje szybki rozwój spółdzielczości mieszkaniowej, oferującej tanie i skromne mieszkania, o przeciętnym standardzie. Znakomita większość spółdzielni mieszkaniowych (ok. 70%) powstawała wówczas w Warszawie. Najważniejszą i szczególnie interesującą była Warszawska Spółdzielnia Mieszkaniowa, projektowana przez architektów z awangardowej grupy „Praesens”. Stanisław Szwalbe pisał wiele lat później: „nasze poczynania oparliśmy na doświadczeniach społecznego budownictwa mieszkaniowego francuskich, angielskich, niemieckich i austriackich towarzyszy, z tzw. ruchu reformy mieszkaniowej”.
Światowy kryzys gospodarczy lat 30., boleśnie odczuwany w Polsce, spowoduje w latach 1930–1935 przyhamowanie działalności inwestycyjnej. W 1932 r. następuje wstrzymanie kredytowania budownictwa spółdzielczego przez rząd RP. Dobre zarządzanie, umiejętność sięgania do rozwiązań korzystnych dla członków WSM przez optymalne wykorzystanie posiadanych środków i aktywności dużej grupy mieszkańców skutkowało tym, że WSM jako jedna z niewielu ówczesnych spółdzielni mieszkaniowych przetrwała ten trudny gospodarczo okres.
Ustawa spółdzielcza z 1920 r. z pewnymi zmianami dokonanymi w latach 40. i 50. obowiązywała do 1961 r.
Powstanie WSM
WSM tworzyła duża grupa osób śledząca nowoczesne rozwiązania urbanistyczne w zakresie budownictwa mieszkaniowego, mająca dużą wiedzę i doświadczenie w działalności spółdzielczej oraz determinację związaną z realizacją nakreślonej wizji. Działalność finansowa spółdzielni prowadzona była zawsze przez renomowanych specjalistów. Wybór wstępnej lokalizacji dla urzeczywistnienia swoich planów nastąpić miał podczas wspólnych wędrówek turystycznych Jana Hempla i Bolesława Bieruta.
Członkowie założyciele WSM
Statut Warszawskiej Spółdzielni Mieszkaniowej został podpisany w dniu 16 grudnia 1921 r. przez dwudziestu członków‑założycieli, w jednej z warszawskich kancelarii notarialnych. Zgodnie z kolejnością podpisów byli to: Jan Hempel, Bolesław Bierut, Michał Panasiewicz, Stefan Wejroch, dr Maria Orsetti, Wanda Szczepańska, Anna Tołwińska, Antoni Zdanowski, Maria Lewińska, Stanisław Tołwiński, Stanisław Rotsztajn, Jan Wojnar, Stanisław Szwalbe, Alina Tołwińska, Jan Strzelecki, Mieczysław Sułkowski, Władysława Głodowska, Ignacy Tom, Kazimierz Domosławski i Aleksander Ostrowski. Dwa dni później Sąd Okręgowy wpisał WSM do rejestru spółdzielczego na podstawie pisemnego wniosku złożonego przez członków zarządu – Bolesława Bieruta i Stanisława Szwalbe.
Działalność władz WSM opierała się mocno na współpracy z ruchem związkowym. Większość zarządu związana była z lewicowo nastawioną frakcją PPS. Silne wsparcie uzyskane ze strony związków zawodowych uniemożliwiło próby podporządkowania Spółdzielni ówczesnym, skrajnie prawicowym władzom warszawskiego OKR PPS. Zaznaczyć warto, że wewnętrzne instrukcje WSM zalecały wyłączenie się z aktywnej działalności partyjnej. Oto krótkie sylwetki wybranych członków założycieli:
Jan Hempel (1877–1937), wybitny działacz polskiego ruchu robotniczego, publicysta, filozof, działacz spółdzielczy.
Przebywał i pracował w Chinach, Japonii, Indiach, Włoszech, Brazylii. W Paryżu studiował filozofię. Zatrudniony w Bibliotece Polskiej im. Adama Mickiewicza, kierowanej przez syna poety. W Paryżu wstąpił do PPS‑Lewicy i poznał Stefana Żeromskiego, który nakłonił go do powrotu do Lublina. W 1912 r. rozpoczął aktywną działalność w ruchu związkowym i spółdzielczym. Zakładał m.in. Lubelską Spółdzielnię Spożywców. W kręgu jego wpływów znalazł się kilkunastoletni wówczas Bolesław Bierut. W 1918 r. J. Hempel przeniósł się z Bierutem do Warszawy. Zamieszkali w tym samym wynajmowanym mieszkaniu. Byli aktywni w lewicowym nurcie PPS. Następnie Hempel kontynuował działalność w KPRP i KPP. W 1932 r. wyjechał do Moskwy. Aresztowany w 1937 r., został wkrótce zamordowany. Był kolejną ofiarą masowych czystek dokonanych na Polakach w Rosji Sowieckiej.
Bolesław Bierut (1892–1956), spółdzielca, działacz komunistyczny.
Od 18 roku życia pozostawał pod mocnym wpływem Jana Hempla, starszego o 15 lat swojego najbliższego opiekuna i ojca duchowego. Za jego radą zapisał się do Szkoły Wieczorowej i uzyskał wykształcenie handlowe. W 1912 r. wstąpił do PPS‑Lewicy. Od 1915 r. pracował w sklepie Lubelskiej Spółdzielni Spożywców (LSS), założonej 2 lata wcześniej. m.in. przez J. Hempla. W 1916 r. był już kierownikiem handlowym spółdzielni, zaś od 1917 r. członkiem zarządu LSS. W 1921 r. wstąpił do KPRP. Od 1924 r. zostaje etatowym działaczem KPP. Przebywa w Rosji, Austrii, Czechosłowacji, Bułgarii. W latach 1933–1938 więziony w Polsce. Zwolniony w wyniku amnestii. Do wybuchu wojny 1939 r. pracował w „Społem”. Następnie przebywał w Kowlu i w Mińsku. W lipcu 1943 r. został sprowadzony do Warszawy i wszedł w skład KC PPR. Od 1944 r. przewodniczący KRN. W 1948 r. został sekretarzem generalnym PZPR. Do 1952 prezydent RP. W latach 1952–1954 prezes Rady Ministrów PRL.
Dr Maria Orsetti (1880–1957), teoretyk spółdzielczości, anarchistka, doktor nauk społecznych.
Podczas studiów zagranicznych zetknęła się z belgijskim i angielskim ruchem spółdzielczym. W 1916 .r wraz z Janem Hemplem, Marią Dąbrowską, Bolesławem Bierutem działała w zarządzie Wydziału Społeczno‑Wychowawczego Lubelskiej Spółdzielni Spożywców. W 1917 przeniosła się do Warszawy. Została redaktorem pisma „Społem”. Wraz z Janem Hemplem i Antoniną Sokolicz była współzałożycielką księgarni antykwarsko‑wydawniczej Stowarzyszenie Spółdzielcze „Książka”.
Antoni Zdanowski (1895–1948), działacz socjalistyczny i niepodległościowy.
W latach 1919–1920 był sekretarzem, a w latach 1925–1939 zastępcą sekretarza Komisji Centralnej Związków Zawodowych. Współpracował z Tomaszem Arciszewskim i Zygmuntem Żuławskim. Członek zarządu RTPD. W latach 1934–1939 należał do Rady Naczelnej PPS, a od 1943 r. do Centralnego Kierownictwa PPS‑WRN. Po wojnie ciężko represjonowany.
Stanisław Tołwiński (1895–1969), działacz społeczny, urbanista, polityk.
Studiował na Wydziale Mechanicznym Instytutu Technologicznego w Petersburgu (1912–1815). Po powrocie do Warszawy w 1918 r. związał się z PPS i ruchem spółdzielczym. Współpracował z Polskim Towarzystwem Reformy Mieszkaniowej, kierowanym przez Teodora Toeplitza. Redaktor pisma „Życie WSM”. Był współtwórcą Społecznego Przedsiębiorstwa Budowlanego (SPB) przy WSM. Podczas wojny związany ściśle z WSM i RPPS, pracował w SPB i Pracowni Architektoniczno‑Urbanistycznej (PAU). Autor opracowań planistycznych. Współpracował z Zarządem Miejskim w zakresie remontów i konserwacji budynków. Zatrudniony w kierownictwie Banku „Społem” do IV 1944 r. Po wojnie – wiceminister Administracji Publicznej w Rządzie Tymczasowym. Prezydent Warszawy (5.03.1945–23.05.1950). Z‑ca ministra szefa Urzędu Rady Ministrów (1952–1965).
Stanisław Szwalbe (1898–1996) – długoletni działacz lewicowego nurtu spółdzielczości, polityk PPS i PZPR.
Pracował w Warszawskim Związku Stowarzyszeń Spożywczych i Lubelskim Stowarzyszeniu Spożywców, zaliczanym do radykalnego nurtu „spółdzielczości klasowej”. Po odzyskaniu niepodległości powraca do Warszawy i pracuje w Ministerstwie Aprowizacji. W latach 1917–1922 członek PPS. Jeszcze w Lublinie zaprzyjaźnił się z Bolesławem Bierutem i Janem Hemplem. Wiele lat był przewodniczącym Rady Nadzorczej WSM, współtwórcą Społecznego Przedsiębiorstwa Budowlanego. Podejmował wiele pozytywnych inicjatyw, m.in. jako wykładowca Wolnej Wszechnicy Polskiej, członek Towarzystwie Uniwersytetu Robotniczego, Robotniczego Towarzystwa Przyjaciół Dzieci (RTPD), czy Instytutu Gospodarstwa Społecznego. W latach okupacji pracował w SPB i działał w Robotniczej Partii Polskich Socjalistów. W 1943 r. wyjechał do Krakowa, obawiając się aresztowania w mocno przetrzebionym przez okupanta środowisku żoliborskim. Po wojnie w PPS. Wiceprezydent KRN. Później odstawiony przez władze na boczny tor. W czasach „wielkiej odnowy” – października 1956 r., namówiony przez Władysława Gomułkę do startu w wyborach do Sejmu, z ostatniego miejsca na Żoliborzu, lecz przyjęty powszechnie apel Gomułki o głosowanie bez skreśleń wyeliminował go z walki o mandat posła. Do końca życia cieszył się uznaniem środowiska spółdzielców i pracował na jego rzecz.
Doniosłą rolę w pierwszych latach rozwoju WSM odegrał Teodor Toeplitz (1875–1937) – urbanista, działacz socjalistyczny PPS, wybitny organizator spółdzielczości mieszkaniowej okresu II RP. Członek WSM od 1925 r. Pełnił funkcję przewodniczącego zarządu WSM. Dzięki jego staraniom uzyskano kredyt we włoskim banku – Banko Commercialo Italiano, zarządzanym przez brata – Józefa. Jego pomysłem była koncepcja „osiedla społecznego”. Należał do inicjatorów powołania stowarzyszenia lokatorów WSM „Szklane Domy”. W 1928 r. z jego inspiracji powstało związane z WSM Społeczne Przedsiębiorstw Budowlane (SPB), którym również kierował do 1934 r. Spod pióra T. Toeplitza wyszło wiele publikacji poświęconych spółdzielczości mieszkaniowej. Był inicjatorem powstania (1930) i przewodniczącym Rady Nadzorczej Banku Spółdzielczego „Społem”.
