Pierwsze 12 lat po wojnie

Wraz z zakończeniem okupacji miasta przystąpiono do reaktywowania działalności spółdzielni, prac porządkowych związanych z usuwaniem gruzów, odbudowy zniszczonych obiektów i nowych realizacji budowlanych. Znowu w gronie osób kierujących pracami spółdzielni znaleźli się sprawdzeni działacze z lat poprzednich. Do władz centralnych przechodzi Marian Spychalski, a Stanisław Tołwiński zostaje prezydentem Warszawy. Grupa architektów z PAU podejmuje prace w Biurze Odbudowy Stolicy. Bolesław Bierut sprawował kierownicze funkcje w Polsce aż do swojej śmierci w marcu 1956 r.

W latach 1950–1957 miało miejsce znaczne ograniczenie samodzielności ruchu spółdzielczego, w tym działalności statutowej WSM i odebranie wielu uprawnień. Zaprzestano również wydawania miesięcznika „Życie Osiedli WSM”.

W rozpoczętym w 1954 r. procesie destalinizacji w Polsce uczestniczyło wielu mieszkańców Żoliborza Centralnego, związanych z lewicującą inteligencją, proponującą celowe i pożądane zmiany polityczne, gospodarcze i społeczne w kraju. Takie działanie umożliwiał dostęp do reglamentowanych informacji o charakterze zachodzących zmian w ZSRR, w tym także korekcie polityki zagranicznej wschodniego sąsiada, po śmierci Józefa Stalina (marzec 1953 r.).

Swoje korzenie mieli na WSM twórcy i entuzjaści zmian poprzedzających euforię roku 1956. W 1954 powstał Studencki Teatr Satyryków w Warszawie, a w Gdańsku „Bim‑Bom” – ze Zbyszkiem Cybulskim, stawiającym pierwsze kroki w żoliborskim teatrze „Baj”, jeszcze w okresie okupacji. Inna grupa uaktywniła się w Klubie Krzywego Koła.

 

Obiekty mieszkalne

Po wojnie następuje rozbudowa osiedla WSM o kolejne kolonie:
– kolonia XI realizowana w oparciu o projekt Stanisława Brukalskiego (1946–1948)
– kolonia XII i XIII wg projektu B. i St. Brukalskich, trzy 4‑kondygnacyjne bloki zbudowano w latach 1947–1949.
Zgodnie z przyjętym planem zabudowy zrealizowane zostało nowe przedszkole oraz Dom Społeczny.

 

Społeczny Dom Kultury i Teatr

W 1946 r. podjęto inicjatywę budowy obiektu na potrzeby kulturalne mieszkańców. Z uwagi na problemy finansowe WSM powołano Komitet Zbiórki Funduszów na budowę Domu Społecznego. Wśród 23 członków komitetu znaleźli się: Stanisław Szwalbe (przewodniczący), Stanisław Tołwiński, Edward Osóbka‑Morawski, Aleksander Landy, Janina Ładoszowa i Jan Hochfeld. Obiekt zrealizowano w okresie VII 1948–IV.1950, w oparciu o projekt autorstwa Stanisława Brukalskiego. Znalazła tutaj swoje miejsce biblioteka, organizowano koncerty, spotkania i odczyty. Pod koniec 1950 r. „Dom Kultury” zostaje odebrany spółdzielni i rok później przekazany do dyspozycji Zespołu Pieśni i Tańca Wojska Polskiego. Na krótko obiekt wraca do spółdzielni w 1957 r. W okresie 1951–V.1954 zostaje dobudowana do SDP sala teatralna z zapleczem, w oparciu o projekt Stanisława Brukalskiego (obecny Teatr Komedia).

 

Zakończenie

Skomplikowane, nasze powojenne dzieje były stale przeszkodą do rzetelnego przedstawienia ówczesnej rzeczywistości, prawdopodobnie z uwagi na liczną obecność osób o żydowskich korzeniach. Na bogatą historię WSM składają się losy rodzin i pojedynczych osób zamieszkałych na osiedlach WSM, pracujących w WSM, instytucjach stworzonych lub współpracujących z WSM. Stąd wywodzą się znani działacze spółdzielczy, polityczni, gospodarczy i społeczni, ludzie kultury, sztuki, nauki i sportu, wychowawcy, a także inżynierowie i architekci, w tym liczne grono osób o zauważalnym dorobku w swoich dziedzinach. Zauważalna jest opozycyjna aktywność w całym okresie PRL osób wywodzących się z tego środowiska, zapoczątkowana na początku lat 50. współpracą z paryską „Kulturą”.

W powołanej jesienią 1946 r. sześcioosobowej Komisji Historycznej PPR z żoliborskim środowiskiem konspiracyjnym WSM związane były trzy osoby: Aleksander Kowalski, Władysław Bieńkowski i Maria Rutkiewicz. Historyk prof. Andrzej Garlicki wspominał po latach powojenną „Poniatówkę”, kontynuującą tradycje szkoły WSM: „Chodziliśmy do tej samej szkoły. (...) Tam uczyła się cała WSM‑owska dzieciarnia. Starsi od nas byli m.in. Bronek Geremek i aktor Marian Jonkaitis. Młodsi o trzy lata Maciek Wierzyński, Janusz Głowacki, Tomek Kreczmar. Do jego klasy chodził kolega z podwórka Jarosław Abramow – Newerly. Do mojej m.in. Andrzej Krzysztof Wróblewski. Mama Zapasiewicza była wychowawczynią naszej klasy i nauczycielką matematyki i fizyki”. Wśród absolwentów „Poniatówki” znaleźli się też: Bronisław Geremek, Eleonora Salwa, Marek Kotański, Zbigniew Religa i Andrzej Strejlau.

Bibliografia poświęcona WSM, jego działaczom i znanym mieszkańcom jest obszerna. Wydaje mi się, że stosunkowo skromnie jest udokumentowana i opisana działalność różnych organizacji i osób prowadzona w okresie okupacji, do wybuchu Powstania Warszawskiego, zwłaszcza PPR i GL (AL). Większość znanych publikacji dotyczy działalności PPS, zwłaszcza jej lewicowej części, tzn. PS i RPPS. Autorami wydanych wspomnień byli m.in.: Stanisław Szwalbe, Stanisław Tołwiński, Jan Mulak, Leszek Raabe, Edward Osóbka‑Morawski, Janina Broniewska, Marian Spychalski, Kazimierz Brandys, Witold Gutkowski, Barbara Berman –Temkin i Lucyna Tych – Berman.

Zachowane resztki ocalałego i gromadzonego po wojnie archiwum WSM (trudno dostępne i pozbawione od wielu lat profesjonalnej opieki) znajdują się w pełnej rupieci Izbie Pamięci, zlokalizowanej w piwnicy Społecznego Domu Kultury. Z pewnością część archiwum WSM powinna znaleźć się pod profesjonalną opieką archiwów państwowych (Muzeum Historycznego m. Warszawy lub Archiwum Akt Nowych) zanim nie ulegnie kolejnej dewastacji.

Przez kilka lat utrzymywałem kontakty z wieloma organizacjami kombatanckim, działającymi na terenie Warszawy, zrzeszającymi ludzi wywodzących się z różnych środowisk (AK, BCh, AL) oraz z komisją historyczną, prowadzoną przez prof. Krzysztofa Dunin‑Wąsowicza. Nie jestem historykiem, a zainteresowanie najnowszą historią Polski, której drobną ale ciekawą część stanowi historia żoliborskiego WSM, to aktualne moje hobby.

 

Podziękowanie:
Za pomoc w dostępie do posiadanych informacji i okazaną mi życzliwość dziękuję serdecznie oraz wszystkim moim rozmówcom z WSM, a szczególnie tym nielicznym – pamiętającym lata przedwojenne i niemiecką okupację.

Artykuł pochodzi z magazynu "Elity" nr 45 grudzień 2016

zapisz się do newslettera

 

Krajowa Rada Spółdzielcza
ul. Jasna 1
00-013 Warszawa

e-mail: krs@krs.com.pl
sekretariat tel.: 22 827 13 16, 22 59 64 500

centrala tel.: 22 59 64 300

Pracujemy od poniedziałku do piątku w godzinach 7:30 - 15:30.

   
 

Kontakt z Archiwum Krajowej Rady Spółdzielczej:
tel. kom. 536 281 663
e-mail: archiwum@krs.com.pl
Archiwum udziela informacji telefonicznie od poniedziałku do piątku w godzinach: 11:00-13:00.

 

Copyright by Krajowa Rada Spółdzielcza

Projekt i wykonanie